Raynaud Fenomeni

Dr. Müslüm GÜNEY
İşyeri Hekimi

Tipik olarak soğuk ya da duygusal stres sonrasında ortaya çıkan, genel olarak el parmaklarında, daha az sıklıkta ise kulakta, burunda veya ayak parmaklarında görülen dolaşım bozukluğudur. En önemli belirtisi parmaklardaki beyazlaşma olduğu için “beyaz parmak hastalığı” olarak da bilinir.

Üşüdüğümüzde ellerimizin ve ayaklarımızın soğumasının hepimiz farkındayızdır. Vücut, soğuk ortamlarda, genel ısısını korumak için, karmaşık bir mekanizmayla, ellerimize ve ayaklarımıza giden kan akımını azaltır, bu da bu bölgelerin soğumasına neden olur. Raynaud fenomeninde, nedeni tam olarak anlaşılmamış bir mekanizmayla, vücudun soğuğa bu tepkisi çok daha şiddetli olur, bu bölgelere giden kan akımı normalden çok daha fazla azalır. Duygusal stres durumlarında da farklı bir mekanizmayla aynı etki ortaya çıkar.

Raynaud fenomeninin titreşimle ilgili olduğu kanıtlandığı durumda meslek hastalığı kabul edilmektedir. Bunun için, işçi, işinden ayrılsa bile, meslek hastalığı ortaya çıktığında, ayrılık tarihinden 2 yıl geçmemişse başvuruda bulunabilir.

Hastalığın belirtilerinin karakteristik yanı soğuk ya da duygusal stres sonrasında ortaya çıkmasıdır. Belirtiler evde ya da işte, çalışırken, araba yıkarken, balık tutarken, bisikletin ya da otomobilin soğuk direksiyonunu veya gidonunu tutarken, yani soğuk bir ortamda bulunur ya da soğuk bir şeyi tutarken ortaya çıkabilir. Belirtiler genelde soğuğa maruziyet sona erdikten 1545 dakika sonra kaybolur.

• Elde genellikle başparmak etkilenmeksizin el parmaklarında olur.

• Klasik olarak, renk değişikliği beyazlaşma, morarma ve kızarma sırasıyla görülür. Ancak bu sıralama her hastada görülmez. Bazen yalnızca beyazlaşma ve morarma olur.

• Parmağın tümü etkilenebileceği gibi yalnızca uçları da etkilenebilir.

• Bazı hastalarda renk değişikliğiyle birlikte uyuşma, karıncalanma, hafif his kaybı ya da iğne batması gibi ağrı olabilir.

Raynaud fenomeni bazen altta yatan başka bir hastalık olmadan ortaya çıkar ki, buna “birincil Raynaud fenomeni” ya da “Raynaud hastalığı” denir. Eğer altta yatan başka bir hastalık ya da etken nedeniyle ortaya çıkıyorsa buna da “ikincil Raynaud fenomeni” denir.

Birincil Raynaud Fenomeni: Raynaud hastalığında genellikle iki el eşit ölçüde etkilenir ve son yapılan araştırmalarda Raynaud hastalığı denebilmesi için belirtilerin en az iki yıl sürüyor olması tanı için gereklidir. Raynaud hastalığı genellikle migren ağrıları ve istirahatte gelen göğüs ağrıları ile birliktedir. Raynaud hastalığının seyri genelde iyi huyludur, parmaklarda kangren ya da doku kaybına çok ender olarak rastlanılır ve soğukla gelen beyaz parmak atakları tedaviye daha iyi yanıt verir.

İkincil Raynaud Fenomeninin: İkincil Raynaud fenomenine skleroderma, SLE, romatit artrit, Buerger gibi pek çok hastalık ve kimyasallar, ilaç etkileşimleri, mesleki nedenler gibi pek çok neden yol açabilir. Klinisyenler açısından Raynaud fenomeni bu hastalıkların bir habercisi ve belirtisi olup olmadığı açısından önemlidir ve fenomenin takibinde altta yatan bu hastalıklar özellikle sorgulanıp araştırılır. İkincil Raynaud fenomeninin bir de bizi ilgilendiren, yani meslek hastalıklarıyla ilgili yanı vardır.

Mesleki Raynaud Fenomeni

Mesleki olarak Raynaud fenomeni en çok titreşim kaynaklı olan “elkol titreşim sendromu” ile ilişkilendirilir. Bu durumda ona “Mesleki Raynaud Fenomeni” de denir. Titreşimli aletlerle çalışmaların Raynaud fenomeninin görülme sıklığını artırdığı kanıtlanmıştır. Titreşimin Raynaud fenomenine nasıl etkide bulunduğu tam olarak anlaşılamamışsa da parmak damarlarında tıkanma ortaya çıkardığı bilinmektedir. Ancak, unutulmamalıdır ki, beyaz parmak, yani Raynaud fenomeni, titreşimin yol açtığı elkol titreşim sendromunun tek belirtisi değildir. Titreşim aynı zamanda el ve koldaki sinirlere, kaslara, kemiklere ve eklemlere de zarar verir.

Tarım, inşaat, ormancılık, dökümcülük, mobilyacılık ve kerestecilik, demirçelik, metal, maden, gemi inşa, tekstil, ayakkabı vb pek çok sektörde titreşimli el aletleri (kaya matkapları, motorlu testereler, el zımpara makineleri, havalı delgi aletleri vb) ya da titreşimli makinelerle (dikiş ve dokuma makineleri, pres makineleri, dövme makineleri vb) çalışılmaktadır. Bu yüzden, bu sektör ve işlerde titreşimin sağlık zararlarına, doğal olarak da Raynaud fenomenine daha sık rastlanmaktadır.

Kimyasal maddelerden vinil klorür maddesine yüksek düzeyde maruz kalan çalışanlarda Raynaud fenomeni, parmak ucu kemiklerinin hastalanması ve diğer sağlık sorunları ortaya çıkar. Vinil klorür özellikle yapı ve gemicilik sektöründe kullanılmaktadır.

Raynaud fenomeni dişçilerde, diş teknisyenlerinde, daktilograflarda ve piyanistlerde de ortaya çıkabilir. Bu mesleklerde ortaya çıkmasının nedeninin tekrarlayan parmak stresi olduğu düşünülmektedir.

Soğuk ya da donma yaralanmaları Raynaud fenomenine neden olabilir. Soğuk yiyecek üretiminde ve balık çiftliklerinde çalışanlarda Raynaud fenomeninin sıklığının arttığını bildiren çalışmalar vardır. Buradaki nedenin gün içinde ellerin sürekli çok soğuması ve ısınmasıyla ortaya çıkan damar hasarı olduğu düşünülmektedir.

Bazen çalışanlar elleriyle cisimleri çekiç gibi çakmakta, ya da itmekte kullanır. Bu gibi durumlarda el yaralanabilir ve ortaya Hipotenar Hammer Sendromu denilen hastalık ortaya çıkar. Bu sendromda Raynaud fenomeni görülebilir.

Sigara ve tütünde bulunan nikotin parmaklardaki kan damarlarında kasılmaya ve o bölgeye giden kan akımında azalmaya neden olduğu için Raynaud fenomenli hastalarda çok sakıncalıdır.

Tanı nasıl konur?

Tanıda pek çok zorluk vardır. Bunlardan birincisi, Raynaud fenomeninin gerçekten var olup olmadığını belirlemektir. İkinci zorluk, hastalığın altta yatan bir nedenle olup olmadığını belirlemektir. Altta yatan pek çok neden olduğu için bunları da kendi içlerinde sorgulamak ve ayırt etmek gereklidir. Tüm bunlar için kullanılan pek çok faydalı test olmasına rağmen, bunların hiçbiri tanı için yüzde yüz kabul görmüş testler değildir. Bu yüzden, Raynaud fenomeninin tanısında ancak kişinin şikâyetlerinin, iş ve hayat öyküsünün dikkatli bir çözümlemesi ile tanı testlerinin birlikte kullanılması gerçek bir başarıya kapı açar.

İlerleyen Raynaud fenomeni tedavi edilmez ya da fenomene neden olan koşullar ortadan kaldırılmazsa, adım adım kötüleşir, beyaz parmak atakları daha sık ve daha şiddetli ortaya çıkar, parmaklardaki kan akımında kalıcı hasar oluşur. Bu durumda, parmak derisi düz, parlak ve gergin bir hale gelir. Nadiren de olsa kangren gelişir. Böyle ciddi vakalar işlerini yapamaz hale gelebilir ve işten ayrılmak zorunda kalabilirler. Bu yüzden, Raynaud fenomenini erken aşamalarda tespit etmek ve ilerlemesine engel olmak çok önemlidir.

Raynaud fenomenin iyileştirici tedavisi yoktur. İlaç tedavisinde amaç beyaz parmak ataklarının sıklığını ve şiddetini azaltmaktır. Ama ilaç tedavisine olumlu yanıt verenlerin oranı yarı yarıya gibidir ve tam düzelmeye de çok az rastlanır. Üstelik ilaç tedavisi kangrenlerin iyileşmesinde yeterli katkı sağlamaz. İlaç tedavisine yanıt vermeyen hastalara uygulanan cerrahi tedavi yöntemlerinin sonucu ise tatminkâr değildir.

Mesleki Raynaud fenomeni erken aşamalarda, yani parmaklardaki kan damarlarında kalıcı hasar kalmadan önce, titreşime maruziyet ortadan kaldırılırsa, mesleki Raynaud fenomeni iyileşebilir, ancak kalıcı hasar oluşmuşsa nadiren iyileşir.
Beyaz parmak atağında ilgili bölge (el ya da ayak parmakları, burun ya da kulak) ısıtılmalıdır. Bunun için ilgili bölge sıcak suya sokulabilir ve ya da sıcak kompres yapılabilir.

Mesleki Raynaud fenomenini önlemek için neler yapılmalıdır?

• En önemli nokta titreşime maruziyetin sınırlandırılmasıdır.

• Çalışırken ortamdaki soğuktan korunmak için eldiven ve giysi giyilmelidir.

• Titreşimli aletlerin ya da kullanılan diğer el aletlerinin soğuk sapları eldiven ile tutularak kullanılmalıdır.

• İş molaları sırasında parmaklara masaj ve egzersiz yapılmalıdır.

• Beyaz parmak belirtisi ya da karıncalanma, uyuşma ortaya çıkarsa hemen işyeri hekimine başvurulmalıdır.